De Universiteitsbibliotheek Utrecht bezit ongeveer 700 middeleeuwse handschriften. Meest beroemd is zonder twijfel het Utrechts Psalter. Dit meesterwerk uit de 9de eeuw is het onderwerp geweest van vele onderzoeken en tentoonstellingen.
Maar er zijn ook andere gerenommeerde handschriften, waaronder het Liber pontificalis van het kapittel van de Mariakerk in Utrecht, verlucht door de Meester van Katharina van Kleef, de monumentale Zwolse Bijbel, en een aantal prachtig gedecoreerde getijdenboeken. De meeste middeleeuwse handschriften stammen uit Utrecht.
De collectie van meer dan 1.000 post-middeleeuwse handschriften bestaat onder meer uit ongeveer vijftig werken, geschreven door de Utrechtse historicus Aernout Buchelius (1565-1641).
Er zijn ongeveer zestig archiefcollecties, waaronder die van de historicus Pieter Geyl, de theologen H.F. Kohlbrugge, J.H. Gunning en A.A. van Ruler, de literaire criticus P.H. Ritter en de farmaceut David de Wied.
Het Utrechtse Orgelarchief bevindt zich ook bij de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht.
Tenslotte bevat de bibliotheek een grote verzameling van geschreven collegeaantekeningen vanaf de 16de eeuw, veelal met betrekking tot veterinaire geneeskunde.
De handschriften van Bijzondere Collecties bevatten circa 100.000 brieven. Een klein gedeelte is beschreven in de Catalogus codicum manu scriptorum en het Supplement daarop; het merendeel bevindt zich in de archieven. Alle brieven in de collectie tot de jaren 1990 zijn opgenomen in de nationale geautomatiseerde brievencatalogus, de CEN (Catalogus Epistularum Neerlandicarum). De CEN is alleen via het internet te raadplegen (gebruikers buiten de UBU dienen gebruik te maken van IBL).
Op de zesde verdieping van de Universiteitsbibliotheek bevindt zich naast de leeszaal Bijzondere Collecties en Kaartenzaal de handboekerij van Bijzondere Collecties. Hier kun je referentiewerken met betrekking tot handschriften, oude en bijzondere drukken, kaarten en atlassen en archiefcollecties raadplegen. Een deel van de handboekerij is uitleenbaar.
Voor een overzicht van de rubrieken zijn PDF's per materiaalsoort beschikbaar:
Zoeken in Worldcat
De handschriften in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht zijn voor het grootste gedeelte opgenomen in Worldcat. Hierin kun je niet alleen zoeken naar de eigen Utrechtse handschriften, maar ook naar handschriften van andere bibliotheken. Er bestaan meerdere manieren om via Worldcat te zoeken naar handschriften:
Zoeken naar een specifiek Utrechts handschrift
Als je op zoek bent naar een specifiek handschrift uit de Utrechtse collectie, zul je in de meeste gevallen beschikken over een handschriftnummer of een signatuur.
Stel je zoekt handschrift 411, dan is het handigst zoeken, door in te typen in Worldcat : UBU Hs 411. Als resultaat krijg je dan drie treffers. Deze resultaten zijn makkelijk te doorlopen en de gewenste titel is dan ook snel te vinden. Let wel op, dat in Worldcat alle middeleeuwse handschriften (nog) bestempeld zijn als "print book". Belangrijk te weten is, dat alle middeleeuwse handschriften zijn gedigitaliseerd, dus je zult ook bij de full text uitkomen.
Heb je alleen een signatuur, zoek dan op dezelfde termen UBU en Hs en voeg daar het signatuur aan toe tussen aanhalingstekens.
Voorbeeld: in de zoekbalk : UBU Hs "5 J 26". Dan komje bij deze titel uit.
Gecatalogiseerde handschriften
De handschriften hebben alle een signatuur of vindplaats (Engels shelfmark), die aangeeft waar zij in het depot te vinden zijn, bijvoorbeeld 1 A 7 of 6 F 12. Handschriften van hetzelfde formaat staan hierbij naast elkaar. Alle handschriften die in 1909 in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht waren, hebben ook een catalogusnummer. Zij zijn beschreven in een (grotendeels Latijnse) catalogus in boekvorm: Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Universitatis Rheno-Trajectinae. Deel 1 is geschreven door P.A. Tiele (1887) en bevat de beschrijvingen van Hss. 1–1582. Deel 2 is geschreven door A. Hulshof (1909) en bevat de beschrijvingen van Hss. 1583–1907, met aanvullingen en verbeteringen op deel 1 en een cumulatief register. Exemplaren bevinden zich in de leeszaal van B ijzondere Collecties en de handboekerij.
Van Hss. 836–837, 842–844, 886, 984–985, 987, 992–1000, 1053, 1058, 1064–1066, 1152, 1251, 1322 en 1347–1348 zijn er volledigere beschrijvingen. Deze zijn te vinden in de leeszaal in de mappen Addenda.
In deze catalogus zijn de handschriften genummerd op taal en onderwerp, en niet op formaat. Bijvoorbeeld, het handschrift met signatuur 5 A 11 is Hs. 149, 3 H 3 is Hs. 150, 4 F 20 Hs. 151, enz. In de literatuur wordt gewoonlijk verwezen naar het catalogusnummer, soms wordt de signatuur ook vermeld tussen haakjes, maar een enkele keer wordt alleen de signatuur gegeven, of zelfs oudere signaturen, zoals bv. Eccl. 455, Hist. 176, Hist. Gen. 87 of Var. 338.
Aanwinsten na 1909 hebben geen catalogusnummer, en hebben dus alleen een signatuur, zoals bijvoorbeeld Hs. 5 J 26, het Getijdenboek van Kunera van Leefdael, aangekocht in 1973. Zij zijn beschreven in het Supplement (Hss. 0 A 1 – 29 C 18), dat is te raadplegen in de leeszaal, tenzij het gaat om middeleeuwse handschriften, collegedictaten of brieven, die in andere publicaties zijn beschreven.
Middeleeuwse handschriften
Van de middeleeuwse verluchte handschriften – eerder beschreven in de Catalogus codicum manu scriptorum en in het Supplement – zijn geactualiseerde beschrijvingen en talrijke afbeeldingen opgenomen in een Engelstalige gedrukte catalogus: Koert van der Horst, Illuminated and decorated medieval manuscripts in the University Library, Utrecht. An illustrated catalogue (Maarssen/'s-Gravenhage 1989; Cambridge 1990). Alle miniaturen en gehistoriseerde initialen, en tevens voorbeelden van gedecoreerde initialen en margedecoratie zijn erin afgebeeld. Er zijn in totaal 732 reproducties, waarvan 23 in kleur. Twee Engelstalige supplementen op Van der Horsts catalogus zijn beschikbaar als pdf: volume 1 (handschriften verkregen 1989-2011 en losse handschriftfragmenten) en volume 2(losse handschriftfragmenten en ingebonden maculatuur).
De middeleeuwse handschriften in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht zijn tevens opgenomen in de website Medieval Manuscripts in Dutch Collections (MMDC). Voor een lijst van totaal 707 middeleeuwse handschriften tot ca. 1550 in de Universiteitsbibliotheek Utrecht, zoek via 'Advanced search' en vul bij 'Current location or shelfmark' in: Utrecht, UB. Klik daarna op 'Search'. Er kan ook naar individuele handschriften of op andere manieren gezocht worden. Alle handschriften zijn kort beschreven. Van alle handschriften van de Universiteitsbibliotheek Utrecht in MMDC zijn één of meerdere digitale afbeeldingen toegevoegd. Deze afbeeldingen zijn ook verzameld in Images from medieval manuscripts.
De middeleeuwse handschriften zijn ook te vinden via Worldcat. Inmiddels zijn ook alle middeleeuwse handschriften gedigitaliseerd.
Op de website van Utrechtse Kronieken zijn enkele handschriften met kroniekteksten gedigitaliseerd, getranscribeerd en vertaald.
Handschriftfragmenten
Naast handschriften of grote gedeelten daarvan zijn er in de collectie ook honderden handschriftfragmenten, de meeste uit de middeleeuwen. Het gaat vooral om schutbladen in handschriften of oude drukken. Deze werden voorheen apart bewaard (bijvoorbeeld een aantal Middelnederlandse fragmenten), in dozen of klappers met een apart catalogusnummer, of in een van de zes Charterdozen. In 2009 is begonnen om de fragmenten in dozen, klappers en Charterdozen kort te beschrijven en een nummer te geven, bv. Hs. fr. 4.26 (het 26e fragment in Charterdoos 4). De fragmenten die beginnen met 1. t/m 6. komen uit Charterdozen 1 t/m 6, en die beginnen met 7., 8., of 9., komen respectievelijk uit de Collectie Thomaasse, Hs. 1003 (3 K 10), of zijn nog ingebonden als schutbladen in handschriften of oude drukken. De inventaris van de handschriftfragmenten is vooralsnog niet openbaar. In 2018 is een boek over een aantal handschriftfragmenten gepubliceerd: Perkament in stukken.
Archieven
Bij de Bijzondere Collecties wordt een onderscheid gemaakt tussen 'collecties' en 'archieven'. Collecties zijn verzamelingen boeken en/of handschriften en aanverwant materiaal van bepaalde personen of instanties, of over een bepaald afgebakend onderwerp. Voorbeelden zijn de collectie J.H. Gunning, de collectie Nederlands Hervormde Kerk en de collectie Jeanne d'Arc. Deze collecties zijn opgenomen in het Digitaal Repertorium.
Ruim vijftig van deze collecties bevatten ook of alleen handschriftelijk materiaal. Het kan bijvoorbeeld gaan om correspondentie, aanzetten tot publicaties, aantekeningen, rapporten, collegedictaten, lezingen, gedichten of dagboeken, alsmede diploma's, foto's, en andere zaken uit iemands leven en wetenschappelijke carrière. De oudere archieven bestaan vaak uit stukken die een eigen handschriftsignatuur hebben, de meer recent verkregen archieven zijn geordend in dozen naar onderwerp, en ontsloten via een inventaris (bv. Archief Geyl, inv. II.1 betreft 'correspondentie met echtgenoten'). De meeste archieven zijn ontsloten in mappen in de leeszaal, een aantal is nog in bewerking. Een aantal archieven is beschreven in gedrukte inventarissen, te vinden bij de publicaties.
Een steeds groter deel van de collectie handschriften van de Universiteitsbibliotheek Utrecht wordt gedigitaliseerd en is online beschikbaar.
Deze documenten zijn daarmee 24/7 beschikbaar en zo uitstekend geschikt voor gebruik in onderwijs en onderzoek. Er zijn twee manieren om na te gaan of een werk digitaal beschikbaar is:
Opvragen
Wie bepaalde handschriften of archiefstukken wil inzien kan dat doen in de Leeszaal Bijzondere Collecties. Het is raadzaam om dit enige dagen van te voren aan te vragen. Zeer kostbare of fragiele handschriften staan op de restrictielijst en zijn alleen in te zien met toestemming van de conservator. Op sommige archiefstukken zit ook een dergelijke restrictie.
Opvragen van een handschrift kan met een formulier bij de balie op de 6e verdieping van de Universiteitsbibliotheek op de Uithof of met een mail naar: bibliotheek@uu.nl
Collegedictaten
De Universiteitsbibliotheek Utrecht bezit ruim 2000 collegedictaten: aantekeningen die docenten maakten om college te geven, of notities die studenten maakten tijdens een college. De meeste uit de collectie hebben betrekking op onderwijs gegeven aan de Utrechtse universiteit, maar er zijn ook collegedictaten uit Leiden, Groningen, Amsterdam, Leuven, Parijs en elders. Hieronder bevinden zich collegedictaten van beroemde hoogleraren zoals Theodorus Beza (Genève, 1580), Justus Lipsius (Leiden, ca. 1583-4), Herman Boerhaave (Leiden, 1725-30), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Berlijn, 1830-31), Johan Rudolf Thorbecke (Leiden 1838-41) en Jacobus H. van 't Hoff (Amsterdam, 1886-7). De oudste collegedictaten stammen uit 1568-9. Een aantal collegedictaten is weliswaar beschreven in de Catalogus codicum manu scriptorum en het Supplement daarop, maar de gehele collectie is het best ontsloten in Koert van der Horst, Catalogus van de collectie collegedictaten van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek (Utrecht 1994). Aanwinsten na 1994 zijn alleen te vinden in het Supplement of in de aanvulling op de Catalogus van de collectie collegedictaten (in voorbereiding).
